Zelf ben ik van nature geen charismatisch persoon. De enige keer dat ik een ruimte inliep en iedereen zei: ‘Wow, wie is dat?’, was toen een spraytan-behandeling veel te goed had gewerkt, en ik niet licht gebruind maar dieporanje op de galapremière van het Nederlands Film Festival stond. En gaf ik in het verleden een presentatie op het reclamebureau waar ik werkte, dan was er meestal ondertiteling bij nodig en koos de klant daarna precies het idee waar ik niet achter stond.
Dus eigenlijk had ik me al neergelegd bij een leven buiten de spotlights. Maar de laatste tijd komen er zóveel zelfhulpcharismaboeken uit, die beweren dat je charisma kunt leren, dat ik me afvraag: is het dan toch mogelijk? Kan zelfs de meest introverte persoon invloedrijk en onweerstaanbaar worden?
Gehypnotiseerd
Wie charisma heeft, trekt als een menselijke magneet aandacht en volgers aan, en wie het niet heeft, wil het hebben. Logisch, want charismatische mensen lijken altijd alles gedaan te krijgen, of ze nou staatshoofd, afdelingsmanager of iemands moeder zijn; zij zijn de zon waarom onze aarde draait. Neem oud-president Bill Clinton. Mensen die hem hebben ontmoet zeggen dat Clinton een man is die zo sterk aanwezig is, dat de atmosfeer verandert zodra hij een ruimte betreedt. Iemand die zulk diep oogcontact maakt dat de ander gehypnotiseerd achterblijft. Hij verleidt geen vrouwen, zegt een verslaggever, maar ménsen. Zelfs al haat je zijn politieke ideeën of verafschuw je zijn talloze schandalen en schandaaltjes.
En ja, dat lijkt inderdaad vaag – enorm aanwezig zijn, diep oogcontact maken – maar geef toe: alles gedaan krijgen klinkt aantrekkelijk. Geen wonder dat management- en zelfhulpboeken de laatste paar jaar niet meer over leiderschap of de beste versie van jezelf gaan, maar over charisma. How to be charismatic, influential and irresistable, Charisma on command, Charisma NOW!; amazon.com staat er vol mee.
Des te moeilijker om te geloven dat we eeuwenlang praktisch zonder charisma leefden. De eerste vermelding kwam van de apostel Paulus, die rond 55 na Christus de ‘charismata’ beschreef: bijzondere gaven, zoals meeslepend preken of de zieken genezen, die bepaalde uitverkozen personen ontvingen van god. Pas in 1922 kreeg het begrip zijn huidige betekenis, toen de Duitse socialist Max Weber charisma beschreef om autoriteit te verklaren. Er zijn drie typen leiders, schreef hij: de traditionele leider, die zijn macht ontleent aan zijn afkomst; de rationeel-legale leider, wiens macht niet voortkomt uit zijn persoon maar uit zijn positie; én de charismatische leider, bij wie de macht juist niet in zijn positie, maar puur in zijn karakter en zijn kwaliteiten zit. Over één ding was iedereen het al die tijd eens: charisma heb je of heb je niet. En dus kon elke introverte man of vrouw rustig achterover leunen, er was toch niets aan hun beroerde people skills te doen.
Tot 1936, het jaar waarin de moeder aller zelfhulpboeken uitkwam: How to win friends and influence people van de Amerikaan Dale Carnegie. De strekking: iedereen kan populair en invloedrijk worden, ja, zélfs jij. Logisch dat het boek met meer dan 15 miljoen verkochte exemplaren een enorm succes werd. Het staat vol tips en trucs om te zorgen dat mensen je aardig gaan vinden. Bijvoorbeeld: wees oprecht geïnteresseerd in de ander, glimlach en moedig je gesprekspartner aan om over zichzelf te praten. En: zorg dat de ander zichzelf belangrijk voelt. Carnegie’s theorie is namelijk dat als mensen je graag mogen, ze vanzelf dingen voor je willen doen. En of dat nou gaat over je vriend worden, je pannenset kopen of op je stemmen bij je presidentsverkiezingen – het is die definitie van charisma, máákbaar charisma, waarin we graag geloven. Zo is het een bekend verhaal dat zakenman en investeerder Warren Buffet het boek las toen hij 20 was, en vervolgens de op drie na rijkste man ter wereld werd. Minder gezellig: Charles Manson volgde toen hij in 1957 vastzat voor autodiefstal een gevangeniscursus, gebaseerd op het boek, en veranderde van kleine crimineel in de manipulatieve psychopaat die mensen in zijn naam liet moorden. Hij had vooral veel gehad aan hoofdstuk zeven, vertelde een oude celgenoot: ‘Laat de ander denken dat het zijn idee is.’
Maakbaar
Sinds 1936 geloven we dus dat charisma maakbaar is, maar vooral de laatste jaren zijn de charismazelfhulpboeken niet aan te slepen. Neem Het geheim van charisma, net vertaald in het Nederlands. Hoe introvert je ook bent, charisma is niet aangeboren maar valt gewoon te leren, pleit auteur Olivia Fox in het boek. En Fox kan het weten. Toen ze opgroeide was de Amerikaanse charismacoach helemaal niet charismatisch, vertelt ze via Skype, maar ‘one of those awkward introverts, for whom ’the whole human thing’ never came easy.’ Ze was zelfs zo sociaal onhandig dat haar klasgenoten op de middelbare school een actiegroep hadden opgericht om haar van school te krijgen. Het was een trieste situatie, tót ze, jawel, How to win friends las en realiseerde dat succesvolle menselijke interacties gewoon vielen te leren. Een keerpunt. Vervolgens begon ze de speeches van charismatische mensen te analyseren en wetenschappelijke literatuur over menselijk gedrag te bestuderen, en inmiddels coacht het ooit zo verlegen meisje managers uit Fortune 500 genoteerde bedrijven als Google en Deloitte, om ze invloedrijker, overtuigender en inspirerender te maken. Daarvoor hoef je echt niet je persoonlijkheid te veranderen, stelt ze. Maar je moet, heel Amerikaans, ‘alleen maar’ nieuwe vaardigheden toevoegen aan de persoon die je al bent.
Macht en hartelijkheid uitstralen zijn volgens Fox de belangrijkste ingrediënten van charisma. Het interessante is dat je die eigenschappen niet daadwerkelijk hoeft te bezitten, je hoeft niet eens echt zelfverzekerd te zijn, zolang je maar uitstraalt dat je ze bezit. Fake it till you make it. Daarmee beïnvloed je namelijk niet alleen andere mensen, maar ook je eigen geest. Wie zelfverzekerd staat, voelt zich ook zelfverzekerder, legt ze uit, en wie heel intens een succeservaring uit het verleden visualiseert, straalt daarna zoveel succes uit dat hij alles gedaan krijgt. Charisma is dus grotendeels doen alsof, zegt Fox. Gelukkig geeft ze ook wat concrete trucjes om charismatischer over te komen in een gesprek: laat je stem aan het eind van iedere zin dalen, knik minder vaak en snel en wacht vervolgens twee volle seconden voor je antwoord geeft. Het klinkt een beetje gemaakt, maar als het eenmaal een tweede natuur is geworden, zul je zien dat het werkt, schrijft Fox in haar boek. ‘En dan loop je op een dag een ruimte in en vraagt iedereen: ‘Wow, wie is dát?”
Ik denk terug aan mijn oranje spraytan-entree. Niet bemoedigend. Maar de ontwikkeling van Steve Jobs is dat wel: al herinneren we hem als extreem charismatisch, zijn eerste productpresentaties in de jaren tachtig waren helemaal niet zo mindblowing. In een filmpje uit 1984 zien we een heel andere Jobs de allereerste Macintosh presenteren: verlegen starend naar zijn spiekbriefje. Misschien is er toch hoop. Al boort psycholoog Susanne Piët die meteen weer de grond in: ‘Charisma moet in je zitten, je kunt het niet aanleren.’ Maar Jobs dan? ‘Die kwam er pas langzaam achter dat hij het in zich had.’
Boodschap
Piët is behalve psycholoog ook adviseur en auteur van onder andere Het groot communicatiedenkboek. Ze gelooft niet dat charisma te leren valt. ‘Je kunt dankzij lichaamstaal en stemgebruik wel trainen dat je boodschap over het voetlicht komt, maar dat noem ik uitstraling. Charisma gaat over een diepere boodschap, iets waarin mensen gelóven.’ Iemand als Matthijs van Nieuwkerk vindt Piët dan ook niet charismatisch, simpelweg omdat hij geen echte boodschap overbrengt. Nelson Mandela heeft het weer wel. ‘En Máxima zou het kunnen hebben, mits ze een boodschap had.’ Maar moet je dan echt een halve heilige worden voor je charismatisch kunt zijn?
Misschien is charisma dan toch godgegeven. Managementgoeroe Ben Tiggelaar meent zelfs dat we charisma helemaal niet moeten wíllen. Het is fijn om een goede spreker te zijn, maar meer ook niet. ‘Ik vermoed dat veel mensen in het bedrijfsleven denken: had ik maar wat meer charisma, dan ging alles makkelijker. En dus volgen ze een cursus ‘Leer speechen als Obama’. Maar volgens Tiggelaar is charisma helemaal geen indicatie voor goede ideeën. In zijn ogen is het meer een versneller, eentje die niet per se positief is. ‘Het kan bepaalde processen als fusies of productontwikkeling versnellen, maar die processen hoeven niet altijd het beste te zijn voor het bedrijf. Snap je de strategie, ken je het product, dáár gaat het om.
‘De econoom Stadler heeft onderzoek gedaan naar succesvolle Europese bedrijven die al meer dan honderd jaar bestaan, zoals Shell, Siemens en Daimler. Zijn conclusie is dat daar af en toe een charismatische leider tussenzit, maar dat de meeste successen worden geboekt door kleurloze managers die gewoon goed luisteren naar hun werknemers.’ Met andere woorden, zegt Tiggelaar, charismatische leiders moeten we wantrouwen. ‘Iemand die mooi spreekt, dichten we meer kennis en autoriteit toe. Maar vergeet niet dat Mao en Mussolini ook gewéldige sprekers waren.’
Maar als we stiekem wel weten dat het om de inhoud gaat, waarom blijven we dan toch zoeken naar die charismatische leider? Adjunct-hoogleraar ‘sociale beïnvloeding in organisaties’ Barbara Wisse denkt dat charisma belangrijker wordt in tijden van crisis. ‘We leven in een onzekere, sterk veranderende tijd, en dus zoek je naar iemand die antwoorden heeft. Nu de religieuze leiders van vroeger zo goed als zijn verdwenen, willen we toch een leider die ons kan vertellen waar het heen moet. Maar dat moet dan wel een leider zijn die representatief is voor de dingen waar jij als individu voor staat.’
Volgers
En dat maakt het begrip ook zo interessant, vindt Wisse: de volger is net zo belangrijk als de leider. Neem Job Cohen: als burgemeester van Amsterdam hield hij jarenlang charismatisch de boel bij elkaar, en toen hij aankondigde lijsttrekker van de PvdA te worden, waren de shirts met ‘Yes we Cohen’ niet aan te slepen. Zijn standvastige uitstraling, zijn strenge doch vaderlijke blik, zijn emotionele persconferentie; het was duidelijk: Job was de Obama van de lage landen! Even dan. Want een paar maanden en wat minder vlotte tv-optredens later, lieten we hem vallen als een baksteen. Cohen had bij nader inzien toch geen charisma, vonden wij, het publiek. Waarna de even daarvoor nog gevierde man voortijdig het podium verliet.
Cohen-gate bevestigt Wisse’s theorie: zonder volgers geen charisma. Zelfs de meest charismatische voorganger heeft immers een ontvankelijk publiek nodig. Sterker nog: als iedereen charismatisch was, zou er niemand meer overblijven om daadwerkelijk geïmponeerd en geïnstrueerd te worden! Deze woorden stellen me gerust. Ik heb geen charisma, en dat is maar goed ook: die charismatische types hebben mij als introvert veel te hard nodig.
Wel of niet?
De Amerikaanse charismacoach Olivia Fox bekijkt zeven filmpjes van voor haar totáál onbekende Nederlanders. Zonder te weten wie ze zijn of wat ze zeggen, ontleedt ze hun persoonlijkheid en de mate van charisma van dat moment.
Humberto Tan in gesprek met Wilders
Fox: ‘Hij komt zowel intelligent als aandachtig en nadenkend over. Heel charismatisch, kortom. Doordat hij naar voren leunt, zie je dat hij werkelijk geïnteresseerd is. Zijn gezicht is expressief, zijn ogen gefocust. Bovendien is deze man extreem knap. Wat, is hij een talkshowhost?! What a waste of talent! Déze man is degene die Nederland zou moeten vertegenwoordigen!’
Charisma: Ja!
Scène uit de documentaire Máxima, portret van een prinses.
Fox: ‘Deze vrouw heeft een metershoge muur gebouwd tussen haarzelf en de rest van de mensheid. Ze komt enorm gereserveerd over. Dat betekent niet dat ze geen warm persoon kan zijn, maar wel dat ze de wereld op afstand houdt.’
Charisma: Ja
Louis van Gaal na een met 2-0 gewonnen oefenwedstrijd.
Fox: ‘In de VS noemen we dit een resting bitch face: als je neutrale gezichtsuitdrukking onbedoeld gemeen overkomt. Door de vorm van zijn gezicht en de stand van zijn ogen straalt deze man constante ontevredenheid uit. Er is geen expressie: hij lijkt óf niet na te denken, óf extreem verveeld te zijn. Begrijp me niet verkeerd: dit kan de meest warme en energieke persoonlijkheid zijn, maar het komt er niet uit.’
Charisma: Nee
PowNews op bezoek bij Mark Rutte
Fox: ‘Mijn eerste indruk: dit is een slimme man, mogelijk een intellectueel. Je ziet dat hij zich aan het begin van het fragment licht oncomfortabel voelt, misschien veroorzaakt door irritatie, maar dat zet hij snel om in hartelijkheid. Zijn jongensachtige, bijna nerdy charme maakt hem adorable. De minister-president? Ah, dat verbaast me niets.’
Charisma: Ja
Martine Bijl bij De wereld draait door.
Fox: ‘Good lord. Haar emoties zijn zo sterk aangezet dat het wel een soap lijkt. Maar let op: dit zegt niet veel over haar persoonlijk, we zien hier duidelijk een karakter dat ze voor tv heeft gecreëerd. En dat werkt heel goed. Ik weet niet wat ze zegt, maar je ziet dat zijzelf, de presentatoren en het publiek allemaal lol hebben in het karakter dat zij heeft gecreëerd.’
Charisma: Ja!
Jan Peter Balkenende op bezoek bij Bush.
Fox: ‘He’s cute! Ik kan zijn gezichtsuitdrukking niet zo goed zien, maar je merkt aan hem dat hij te veel nadenkt: als Bush spreekt, zie je dat hij in zijn hoofd al drie zinnen vooruitloopt. Niet zo raar, het is ook hard werken om enige betekenis in Bush’ woorden te vinden.’
Charisma: Nee
Rita Verdonk in haar campagnefilm.
Fox: ‘Whoever was her media advisor, shoot him. Ze komt over als een dictator. Heeft deze vrouw überhaupt enige realiteitszin?’
Charisma: Nee
Illustratie: Paul Faassen