Nu gaat de wereld veranderen, dacht Marjan Minnesma nadat haar stichting Urgenda de klimaatzaak tegen de Nederlandse staat had gewonnen. Toch moet er nog een hoop gebeuren. Moedeloos wordt Minnesma daar niet van. Ze zet haar strijd voor een duurzame wereld onvermoeibaar voort.
Terwijl afgelopen zomer opnieuw een recordhoeveelheid bos verbrandde en de vogels dood uit de lucht vielen door de hitte, nam Marjan Minnesma (56) de prestigieuze Goldman Environmental Prize in ontvangst. Het was de eerste keer dat een Nederlander deze belangrijke internationale prijs, ook wel de ‘groene Nobelprijs’ genoemd, won.
De winnaars ‘geven ons een reden voor hoop en herinneren ons eraan wat er in het licht van tegenspoed kan worden bereikt’, schreef de jury. De Zaanse Minnesma mocht de prijs in ontvangst nemen voor het winnen van de geruchtmakende klimaatzaak in 2019, waarin de rechter besliste dat de Nederlandse overheid meer moet doen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen.
Een half jaar later hangt de oorkonde aan de muur van de voormalige huishoudschool in Zaandam waar Minnesma met vijftien collega’s een paar lokalen huurt. Ze schenkt koffie in een aardewerken mok met eekhoorns erop. Een laptop staat er niet, pas ’s avonds zet ze thuis haar vaste computer aan.
Overdag doet de oprichter van Urgenda, de actieorganisatie die Nederland sneller duurzaam wil maken, maar één ding: praten, praten, praten. Met ceo’s, boeren, burgers, met Tata Steel en met Rutte. Allemaal om dat ene doel te bereiken: een land waar in 2030 geen wolkje CO2 meer wordt uitgestoten, zodat de opwarming van de aarde onder de wereldwijd afgesproken 1,5 graad blijft. Want Minnesma gelooft er heilig in dat dat kan.
Op hoeveel graden zitten we nu?
‘Op dit moment zitten we wereldwijd op 1,2 graden, maar dat is niet gelijk verdeeld. In Nederland zitten we al rond de 2 graden opwarming. In sommige gebieden leidt dit tot enorme droogte en hongersnood, in andere tot te veel water en modderstromen. En dit is nog maar het begin. Maar omdat het hier in Nederland nog niet erg genoeg was – we hebben één overstroming in Limburg gehad, dat is in vergelijking met Pakistan nog niks – weten mensen dat toch goed te negeren.’
Hoe kan dat?
‘Pas als het gevaar echt voor onze neus staat, gaan mensen vechten of vluchten, zeggen biologen. Maar ik denk altijd: we hebben 1 procent meer dna dan een chimpansee, dan kunnen we dat toch ook gebruiken? De techniek is niet het probleem, we kunnen naar de maan en terug. Het is de wil.’
‘We denderen langzaam op de afgrond af, maar we hebben nog niet eens onze voet op de rem.’ Dat zei je bijna tien jaar geleden in een interview met Vrij Nederland. Denk je na wéér zo’n jaar vol klimaatellende niet moedeloos: ik had jullie toch gewaarschuwd?
‘Nee, daar word ik niet moedeloos van, eerder verwonderd. En strijdbaar. Wij hebben als stichting al tien jaar een plan hoe je Nederland in 2030 naar 100 procent duurzame energie kunt brengen en zo de CO2-uitstoot naar nul. We kunnen dit oplossen. Alleen: toen we dat plan in 2012 schreven, hadden we nog achttien jaar, nu nog maar acht. Dus dat kan niet meer met een polderaanpak of een transitieaanpak.
‘We moeten in een crisismodus komen, we moeten iets voor elkaar boksen waarvan iedereen nu zegt: dat hebben we nog nooit zo snel gedaan. Ja, dat weet ik, maar het kan wel. Van corona hebben we geleerd dat als de nood echt aan de man is, we veel sneller kunnen aanpakken dan gedacht. Maar dan moet je als overheid vervolgens niet twee jaar doen over het sluiten van overeenkomsten met het bedrijfsleven, terwijl je al járen met elkaar praat.’
Minnesma groeit op in de Zaanstreek. Haar eerste protestactie voert ze op 8-jarige leeftijd, als het land bij de boerderij van haar opa moet plaatsmaken voor het nieuwe gemeentehuis van Zaanstad en Marjan met T-shirts rondloopt waarop ‘Red het Guisveld’ staat. (Het heeft niet geholpen.) De dochter van een verloskundige en een Ford-medewerker gaat bedrijfskunde studeren en later rechten en filosofie. Ze studeert af op het eerste klimaatverdrag van de Verenigde Naties uit 1992. ‘Dan weet je rationeel: er is een probleem. Maar het moment dat ik het echt ging vóélen, was toen ik kinderen kreeg. Die kunnen het jaar 2100 halen, dan wordt het reëel.’
Na vijf jaar bij de overheid wordt Minnesma campagnedirecteur bij Greenpeace. Na nog eens tien jaar aan universiteiten te hebben gewerkt, vraagt ze zich af: zou het klimaat niet veel meer baat hebben bij de daadkracht van ondernemers? Ze is dan samen met Jan Rotmans directeur van Drift, het instituut voor transities aan de Erasmus Universiteit. In 2007 presenteren ze hun Urgente Agenda, een actieplan met veertig actiepunten, van drijvende woningen tot energieneutrale campussen. Een half jaar later richten ze, gesterkt door de enthousiaste reacties, stichting Urgenda op.
Concrete oplossingen, daar streeft Urgenda naar: hoe maken we alle huizen energieneutraal? Hoe lang duurt dat, wat kost het en wat levert het op? ‘We kijken bij alles: kán het ook? Het moet niet een soort luchtfietserij worden.’ In 2009 importeert Urgenda met een aantal gemeenten en bedrijven driehonderd elektrische auto’s uit Noorwegen. In 2010, als zonnepanelen nog iets exotisch zijn, organiseert Minnesma een collectieve inkoopactie voor consumenten en importeert ze vijftigduizend panelen uit China.
Het idee ontstaat in een brainstorm. Als de overheid de ene keer wel subsidie geeft voor zonne-energie en de andere keer niet, kunnen we dan niet buiten die overheid om werken, zo vroeg Minnesma zich af. Samen met een Nederlandse ondernemer die namens Europese verzekeraars kwaliteitscontroles uitvoert in de Chinese fabrieken, reist ze een week langs de fabrieken rond Shanghai. Ze spreken een prijs af die een derde onder de Nederlandse marktprijs ligt. Na een aankondiging op de voorpagina van Trouw stromen de bestellingen binnen. Er is alleen één probleem: het is crisis en Minnesma krijgt geen krediet, bij geen enkele bank. Uiteindelijk is de Chinese fabrikant bereid de panelen te verschepen terwijl ze nog niet zijn betaald.
‘Ik ben een doener. Akkoorden en vergunningen regel ik liever werkende weg, er is simpelweg geen tijd om eerst te wachten tot alles rond is. Op het moment dat je als organisatie vijftigduizend zonnepanelen inkoopt en de boot vaart op een ijsberg, wordt dat niet vergoed door de verzekering. Om Urgenda te beschermen heb ik toen een aparte stichting opgericht: Wij Willen Zon, waar ik voorzitter van ben. Maar als de boot alsnog op een ijsberg was gevaren, had ik wel mijn huis uit gemoeten. Dan ben ik echt de ondernemer die risico neemt. Mijn echtgenoot zei: we zijn in gemeenschap van goederen getrouwd, zou je dat wel doen?’ Lacht.
Er kwam ook kritiek: die Chinese panelen waren vast niet verantwoord geproduceerd.
‘Bijna alle zonnepanelen komen uit China. Er zijn wel Duitse, maar dat zijn Chinese onderdelen die in Duitsland in elkaar worden gezet. Dus je kunt kritiek hebben, maar dat is nogal hypocriet, want auto’s, kleding; bijna alles komt uit andere landen. We kunnen wél proberen die handel zo schoon mogelijk te laten verlopen. Daarom heb ik een firma ingehuurd om de kwaliteit en de omstandigheden in de fabriek te controleren, er was geen kinderarbeid, er werd gerecycled. Het is vaak zo dat als het eenmaal is gebeurd, mensen denken: o, dat kunnen wij ook. Dan breekt de markt open. Maar iemand moet de eerste stap durven zetten. We proberen vooraan de golf te laten zien dat iets al kan als anderen het nog niet zien.’
Om meer aandacht af te dwingen voor de verwoestende gevolgen van klimaatverandering, gooiden twee actievoerders van Just Stop Oil in oktober soep tegen de Zonnebloemen van Van Gogh. Vind jij dat te verantwoorden?
‘Ook zij hebben alle rapporten gelezen van het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change, het klimaatbureau van de Verenigde Naties, red.). Ze zijn superongerust, maar als ze gewoon een sit-in op straat organiseren, worden ze hardhandig verwijderd en gebeurt er niks. Dus ja, als iets zo ernstig is en je denkt dat de overheid niet voldoende doet, dan begrijp ik deze vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid.’
Zulke acties roepen ook irritaties op.
‘Het is jammer dat dit protest veel meer aandacht krijgt dan vreedzame acties, maar ik denk dat veel mensen die dit veroordelen, niet in al hun vezels voelen wat er gaat gebeuren. Dat we op heel veel plekken op aarde in de tweede helft van deze eeuw in een onleefbare wereld belanden.’
Is dat niet een beetje overdreven? In Nederland zingen we het met de zeespiegelstijging door technische maatregelen de komende paar eeuwen heus nog wel uit, vertelde wetenschapsjournalist Maarten Keulemans me. En tegen die tijd leven we in zo’n ongelofelijk andere samenleving, daar kun je nu gewoon nog geen zinnige uitspraken over doen, zei hij.
‘Ik heb nooit gezegd dat de mensheid zal uitsterven. Maar ik denk dat die twee eeuwen veel te positief is gedacht. Je ziet nu al dat de zomers van 2018, 2020 en 2022 zo droog waren dat in sommige gebieden de natuur nog niet is hersteld en het grondwater nog niet is aangevuld. Trek dat vijftig jaar door en er zijn echt deze eeuw al consequenties. Als klimaatverandering in het huidige tempo doorzet, verliezen we 50 procent van de biodiversiteit, zullen dijken door de droogte soms water doorlaten en stijgt de zeespiegel, in het ergste scenario met 3 meter. Dat is allemaal wetenschap.
‘Het hangt er natuurlijk ook vanaf wat je erg vindt, en wat niet. De mensen op eilanden in de Stille Oceaan moeten bij een stijging van meer dan 1,5 graad vluchten, want dan overstromen hun eilanden. Wij kunnen bij 2,5 graad nog gewoon in Nederland blijven wonen, maar dat heeft wel allerlei consequenties: voor de natuur, voor de landbouw, voor de scheepvaart − die niet meer door de rivieren kan − en dus voor de economie. En dan kun je zeggen: dat vind ik niet erg, maar leg jij dat maar uit aan die boer die zijn brood niet meer kan verdienen.’
Tegelijk lijkt de klimaatcrisis soms zo overweldigend groot dat veel mensen er somber en uiteindelijk lethargisch van worden.
‘Het helpt om het onderwerp in stukjes te breken, dat maakt het behapbaarder. Als we de woningen en kantoren energieneutraal maken, alle voertuigen elektrisch laten rijden, de industrie met hulp van de overheid omvormen van fossiel naar duurzaam en alle benodigde energie opwekken uit zon, wind en aardwarmte, dan hebben we het grootste deel van de uitstoot in Nederland te pakken. Niet simpel, maar ook niet zo groot als wordt voorgedaan. Maar als je achterover leunt en denkt: het is allemaal te complex, dan word je moedeloos, ja. Terwijl, als je begint, dan ben je deel van de oplossing.’
Maar als je minder dan modaal verdient, kun je natuurlijk nooit een warmtepomp betalen. Het lijkt soms of minder welvarende mensen het hardst geraakt worden door de klimaatmaatregelen.
‘Klimaatverandering ís ook uitermate onrechtvaardig. De armste landen die het minst hebben bijgedragen aan klimaatverandering, hebben er nu al het meest last van. Ik heb zelf voorgesteld dat de overheid een fonds moet instellen voor mensen met een kleinere beurs. Want het punt is: als je overgaat van aardgas op een warmtepomp en je hebt een dak waarop je zonnepanelen kunt leggen, gaan je maandlasten helemaal niet omhoog. Met het huidige systeem daalt je energierekening juist enorm, en het geld wat je daarmee uitspaart, kun je gebruiken om die warmtepomp in vijftien of twintig jaar terug te betalen. En als die is afbetaald, houd je geld over.’
Tegelijkertijd weet je: wat ik als consument doe, is een druppel op een gloeiende plaat.
‘Maar alle druppels samen hollen wel de steen uit. Als wij samen minder vlees eten, is er minder soja voor veevoer uit Zuid-Amerika nodig, wordt er minder woud gekapt en neem je hier minder land voor veeteelt in beslag. Daar kun je vervolgens iets anders mee doen: natuur aanleggen, huizen bouwen.’
Helpt dat echt als een land als China ondertussen verantwoordelijk is voor een derde van de wereldwijde uitstoot?
‘Historisch gezien zijn de Verenigde Staten en Europa de grote uitstoters. China is de VS inmiddels inderdaad voorbij, maar ook daar lopen ze steeds meer tegen een muur op: watertekort, luchtverontreiniging. Het enige voordeel is dat als ze in China zeggen: hier komt een windpark, het er drie jaar later ook staat. Als zij omgaan, gaat het veel sneller, en hun transitie is al begonnen. Dus ik denk niet dat we naar landen als China moeten wijzen, maar dat we zelf moeten aanpakken.’
Krijg je wel eens de vraag waarom je als klimaatactivist drie kinderen hebt?
‘Niet zo direct. Maar het probleem is de ongelijke verdeling van de welvaart, niet dat we te veel mensen op aarde hebben. Er zou geen honger hoeven zijn als we alle grondstoffen en andere rijkdommen netjes verdelen en niets verspillen. In maatschappijen waar vrouwen onderwijs krijgen, ligt het geboortecijfer bovendien gemiddeld onder de twee kinderen. Toen ik zelf 20 was, dacht niemand daar nog over na. We voelden ons hoopvol: alles zou beter worden, oorlogen zouden verdwijnen. Maar toen ik vorig jaar van Nederland naar de klimaatconferentie in Glasgow liep, kwamen er soms jonge mensen naast me lopen die vroegen: is het nog wel verantwoord om een kind op de wereld te zetten? Dat vond ik schrijnend. Zulke jonge mensen zouden zich niet voortdurend zorgelijk moeten afvragen: in wat voor wereld leven we straks? We hebben ook nieuwe mensen nodig die hun schouders eronder zetten, heb ik geantwoord. Dus als je graag kinderen wilt, zou ik dat niet laten.’
Baarschaamte, vleesschaamte, klimaatactivisten belachelijk maken om de plastic roerstaafjes in hun koffie; schieten we iets op met onszelf en elkaar zo de maat te nemen?
‘Niemand is heilig. Het enige honderd procent goede zou zijn in je nakie in een ton te leven en te eten wat er om je heen groeit. Maar we hoeven ook niet allemaal perfect te zijn om te streven naar een samenleving die in balans is. Degenen die benadrukken wat je allemaal fout doet en vergeten wat je goed doet, zijn mensen die niet bereid zijn om gezamenlijk de schouders eronder te zetten, maar die jou liever pootje lichten. Het is een truc om te vertragen.’
Speelt het effect van de jarenlang gevoerde campagne ‘Een beter milieu begint bij jezelf’ ook mee? Die veroorzaakte een schaamtecultus, schreef Roxanne van Iperen in een woedend stuk in Vrij Nederland. ‘Terwijl burgers onderling de pijlen op elkaar richten, versterken de meest schadelijke industrieën jaarlijks hun macht en leunen overheden in hun klimaatakkoorden steeds meer op de trend van individuele verantwoordelijkheid.’
‘Het is inderdaad niet zo dat als iedereen 3 minuten korter doucht, het wel goedkomt. Maar het is ook weer niet zo dat het allemaal niet uitmaakt. 100 kilometer per uur rijden in plaats van 120 scheelt veel uitstoot. Alleen gaat niemand dat uit zichzelf doen. Die campagne was een stukje van de puzzel, maar die moet je wel samen leggen met andere stukjes: ook overheid en bedrijfsleven moeten wat doen.’
Mochten jouw kinderen op eindexamenreis naar Albufeira?
‘Nee, niet als ik betaalde. Maar toen de hele klas van mijn dochter op schoolreis ging naar Rome met het vliegtuig, zei ik niet: jij mag niet mee. Het moet wel leefbaar blijven. Het was de eerste keer dat mijn dochter vloog. De middelbareschooltijd is het moeilijkst, dan willen kinderen nieuwe kleren en dat soort dingen. Daar heb ik me soms wel mee bemoeid. Ik houd niet van winkelen, de pakjes die ik draag, heb ik gekocht toen ik 25 was, veel sweaters heb ik nog uit mijn middelbare schooltijd. Nu mijn kinderen studeren, zijn ze van de vintage en willen ze mijn sweaters lenen.’
Jij praat ook met Tata Steel, de grootste vervuiler van Nederland. Bel je dan gewoon op: zullen we eens koffiedrinken?
‘Acht jaar geleden hebben zij mij voor het eerst uitgenodigd voor een lezing. Mijn rol is de transitie naar duurzaamheid versnellen, niet om bedrijven neer te sabelen. Ik ben helemaal niet hun antagonist. Dat is het enige nadeel van de rechtszaak: dat veel mensen nu denken dat wij activisten zijn die overal tégen zijn.’
Die rechtszaak, dat is de bekende klimaatzaak die begint in 2012. Volgens de wereldwijd geaccepteerde wetenschappelijke inzichten moet de broeikasgasuitstoot minstens 25 tot 40 procent lager liggen dan in 1990, om te voorkomen dat de aarde meer dan 2 graden opwarmt. Nederland tekent het klimaatverdrag, maar wil niet het minimum doen wat nodig is. Volgens Urgenda beschermt Nederland zijn burgers hierdoor onvoldoende tegen de gevaren van klimaatverandering, daarom begint de stichting samen met bijna negenhonderd particuliere mede-eisers een rechtszaak tegen de staat.
Nederland aanklagen, hoe doe je zoiets?
‘Het begon met het boek dat Roger Cox, advocaat en lid van onze denktank, had geschreven: Revolutie met recht. Ook hij maakte zich al jaren ongerust over het klimaat en realiseerde zich steeds weer: de overheid doet niet genoeg. De enige manier om daar nog democratisch verandering in te brengen, schreef hij, is via de rechter. Die kijkt in ieder geval naar de feiten, dat is geen politiek proces. Ik heb zijn boek proefgelezen en vond: dan moeten we die theorie ook maar in praktijk brengen. Maar iemand moest de eerste zijn die het durfde.’
Heb je getwijfeld of jullie dat moesten zijn?
‘Nee. Voor een wissewasje had ik het niet gedaan, maar dit is zo ernstig. En het grappige is, die hele volgende periode van bijna acht jaar heeft de overheid bevestigd: klimaatverandering is inderdaad ontzettend ernstig. Alleen: we hebben wel gezégd dat we 25 procent minder moeten uitstoten, maar we vinden zelf dat wij het recht hebben om dat niet te doen.’
Fel: ‘Dat een overheid willens en wetens zegt: na mij de zondvloed, ik vond dat de journalistiek dat te weinig heeft blootgelegd. Het frame van de VVD werd wel massaal overgenomen door journalisten: de rechter zit op onze stoel, dit zou een besluit moeten zijn van de politiek en niet van de wet.’
Nog iets feller: ‘Nee, de rechter houdt jullie aan jullie eigen woorden. Want je kunt als land niet een klimaatverdrag tekenen en dan niet eens het minimum doen. Behalve de advocaten en ik geloofde bijna niemand dat we een kans maakten, zelfs de mensen uit onze eigen denktank niet. Maar toen na drie jaar procederen vlak van tevoren duidelijk werd dat het vonnis ook in het Engels zou uitkomen, begonnen we wel iets te vermoeden.’
Op de nieuwsbeelden uit 2015: een geëmotioneerde Minnesma en Cox, en een juichende achterban. ‘Groundbreaking’, schrijft The New York Times. Het is de eerste keer ooit dat een land door de rechtbank wordt verplicht actie te ondernemen tegen klimaatverandering. Minnesma: ‘Ik dacht: nu gaat de wereld veranderen.’
De overheid gaat echter in hoger beroep. In 2018 wint Urgenda ook die zaak. Het Haags gerechtshof oordeelt dat de Nederlandse regering het Europese mensenrechtenverdrag schendt door haar burgers niet voldoende te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. De staat zoekt het nog hogerop en gaat in cassatie. Uiteindelijk oordeelt de Hoge Raad in december 2019 dat Urgenda gelijk heeft: de internationaal afgesproken minimale CO2-reductie moet door de overheid worden behaald. De uitspraak betekent een nieuw wapen voor klimaatactivisten: climate litigation, oftewel klimaatwetgeving. Wereldwijd zijn er inmiddels meer dan tweeduizend klimaatzaken aangespannen. In Duitsland stelde de regering een week na het vonnis van de hoogste rechter de emissiereductie bij: van 50 procent naar 65 procent.
Voor veel mensen voelde de rechtszaak als een openbaring: je kunt klimaatbeleid dus wél afdwingen.
‘Ja, al vind ik het heel erg dat het moet, want ik heb nog steeds vertrouwen in een rechtsstaat en een overheid die doet wat de rechter zegt. Maar ze hebben niet heel hard hun best gedaan om dat vertrouwen bij mij hoog te houden.’ Lachje. ‘Dat het na het eerste vonnis vijf jaar duurde voor er een beetje actie kwam, vind ik een zeer slecht signaal. Je ziet steeds meer boze, teleurgestelde mensen die hun vertrouwen in de overheid verliezen, dan is het heel kwalijk om te zeggen: jij als burger moet je wel aan de regeltjes houden, maar wij lappen het rechtssysteem aan onze laars. Maar eigenlijk moet het al lang niet meer over die lullige 25 procent van ons gaan. Dat was voldoende om onder de 2 graden opwarming te blijven, maar we moeten naar 1,5, dus daar moet een enorme turbo op. Het kabinet heeft nu 35 miljard uitgetrokken voor klimaat, ongekend veel. Dat komt door de situatie in de wereld, maar ook door onze rechtszaak.’
Wat vind jij écht goed nieuws?
‘Dat bijna 80 procent van de mensen inmiddels ongerust is over het klimaat. Je hoort vaak de 20 procent harde schreeuwers die roepen: er is niks aan de hand, maar de grote middengroep is zich nu echt bewust van klimaatverandering, ook wereldwijd. Maar altijd als ik onderweg ben en Radio 1 luister, gaat het over wat niet lukt. Laten we benoemen wat wél goed gaat, hoeveel nieuwe bomen zijn geplant, hoeveel CO2 er uit de lucht is gehaald, welke nieuwe oplossingen er zijn; dat geeft hoop.’
En als je ’s nachts thuis zit te typen, waar haal jij die hoop dan uit?
‘Dat het nog steeds kan. Dat is voor mij het belangrijkste.’
CV MARJAN MINNESMA
1966 Geboren in Wormerveer.
1985 Bedrijfskunde, gevolgd door een mba (master in business administration, red.) en stage bij Shell.
1990 Studies Filosofie en Rechten.
1994 Werkzaam bij Novem, de Nederlandse Organisatie voor Energie en Milieu.
1998 Campagnedirecteur Greenpeace.
2001 Werkt onder meer bij het Instituut voor Milieuvraagstukken. Bij de VU zet ze het Centrum voor Innovatie en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen op.
2004 Wordt samen met Jan Rotmans directeur bij het Dutch Research Institute for Transitions (Drift), verbonden aan de Erasmus Universiteit.
2007 Presenteert de Urgente Agenda op het Midzomernachtfestival in Amsterdam-Noord. Een half jaar later wordt stichting Urgenda opgericht.
2009 Richt zich volledig op Urgenda. Organiseert op 09 september 2009 de eerste Dag van de Duurzaamheid.
2010 Importeert vijftigduizend zonnepanelen uit China.
2011 t/m 2013 Nummer 1 van de Duurzame 100 van Trouw.
2013 Klaagt met Urgenda de Nederlandse staat aan.
2014 Organiseert de mars voor het Klimaat.
2019 Urgenda wint bij de Hoge Raad de klimaatzaak.
2022 Wint de Goldman Environmental Prize.
Marjan Minnesma is getrouwd en heeft drie kinderen.